Trung Quốc: Bá quyền về sông nước

Brahma Chellaney - Phạm Nguyên Trường dịch - NEW DELHI – Cuộc thảo luận của cộng đồng quốc tế về sự trỗi dậy của Trung Quốc đã và đang tập trung vào tiềm năng thương mại đang gia tăng, tham vọng trên biển ngày một lớn và khả năng củng cố sức mạnh quân sự của nước này. Nhưng một vấn đề then chốt thường bị bỏ qua: sự vươn lên của Trung Quốc, một bá quyền trên sông nước, chưa từng có tiền lệ trong lịch sử hiện đại.

Chưa từng có nước nào tìm cách nắm thế thượng phong trên những vùng đất ven sông trên cả một lục địa mà không ai có thể thách thức, bằng cách kiểm soát thượng nguồn của những dòng sông chảy qua nhiều quốc gia và điều chỉnh dòng chảy xuyên biên giới của chúng. Trung Quốc là quốc gia xây nhiều đập nhất thế giới – gần một nửa của tổng số 50.000 con đập lớn trên hành tinh – họ đang nhanh chóng tích lũy được ảnh hưởng đối với các quốc gia láng giềng bằng cách xây nhiều đập thủy điện trên những dòng sông chảy qua nhiều nước.

Sau chiến thắng của cộng sản Trung Quốc vào năm 1949, bản đồ thủy văn châu Á đã có những thay đổi cơ bản. Phần lớn những dòng sông chính của châu Á đều bắt nguồn từ những vùng lãnh thổ bị sáp nhập một cách cưỡng bức vào nước Cộng hòa nhân dân Trung Hoa. Thí dụ, cao nguyên Tây Tạng, khu vực chứa nước ngọt lớn nhất thế giới và là cội nguồn của những dòng sông lớn nhất châu Á, trong đó có những con sông huyết mạch của Trung Hoa lục địa và những nước Đông Nam Á. Những khu vực khác của Trung Quốc cũng là cội nguồn của các dòng sông như Irtysh, Illy và Amur, chảy qua Nga và các nước Trung Á.

Điều đó làm cho Trung Quốc trở thành nguồn của những con sông chảy qua nhiều nước nhất trên thế giới. Nhưng Trung Quốc lại bác bỏ chính khái niệm chia sẻ nguồn nước hay là hợp tác với các nước ở hạ lưu.

Trong khi các nước láng giềng nằm trên bờ những dòng sông ở Đông Nam và Nam Á đã ký những thỏa nhuận về hợp tác thì Trung Quốc lại chưa có bất kỳ thỏa ước về chia sẻ nguồn nước với bất kỳ nước nào. Trung Quốc được hưởng lợi và là bên đối thoại chứ không phải thành viên Ủy ban hợp tác sông Mekong, có ý khẳng định là họ không tuân thủ quy tắc của cộng đồng các quốc gia lưu vực sông Mekong hoặc nhận bất cứ trách nhiệm pháp lý nào.

Tồi tệ hơn nữa là trong khi khuyến khích chủ nghĩa đa phương trên trường quốc tế thì Trung Quốc lại nhún vai trước sự hợp tác đa phương giữa các nước lưu vực dòng sông này. Các nước hạ lưu sông Mekong coi chiến lược của Trung Quốc là “chia để trị”.

Mặc dù Trung Quốc tỏ thái độ công khai ưu ái sáng kiến song phương so với đa phương trong việc giải quyết các vấn đề về nước, nhưng họ lại không thể hiện bất kỳ sự nhiệt tình nào đối với những hành động song phương. Kết quả là nước càng ngày càng trở thành nguồn gốc chia rẽ chính trị mới trong quan hệ với các nước như Ấn Độ, Nga, Kazakhstan và Nepal.

Trung Quốc tìm cách lái sự chú ý của dư luận khỏi việc họ từ chối chia sẻ nguồn nước hoặc tham gia hợp tác nhằm quản lý các dòng sông một cách bền vững bằng cách khoe những thỏa thuận mà họ đã ký với các nước khác về việc chia sẻ số liệu thống kê về lưu lượng với các nước láng giềng. Đây không phải là những thỏa thuận về hợp tác mà là thỏa thuận thương mại về việc cung cấp số liệu mà các nước thượng lưu khác thường cung cấp miễn phí cho các nước ở hạ lưu.

Trên thực tế, bằng cách đẩy việc xây dựng với tốc độ điên khùng các con đập trên những dòng sông nội địa sang xây dựng đập trên những dòng sông chảy qua nhiều nước, Trung Quốc hiện đang vướng mắc vào những cuộc tranh cãi về nguồn nước với hầu như tất cả các nước có chung dòng sông với họ. Những cuộc tranh cãi này chắc chắn sẽ ngày càng xấu thêm vì Trung Quốc đang tập trung xây dựng những siêu đập, với biểu tượng là một con đập nữa trên sông Mekong – đập Xiaowan với công suất 4.200 megawatt, cao hơn cả tháp Eiffel ở Paris và đang lập kế hoạch xây con đập với công suất lên đến 38.000 megawatt ở Metog, trên sông Brahmaputra, gần biên giới đang tranh chấp với Ấn Độ. Đập Metog sẽ lớn gấp hai lần đập Tam Hiệp, với công suất 18.300 megawatt, hiện là đập lớn nhất thế giới. 1,7 triệu người Trung Quốc đã phải rời bỏ nơi chôn nhau cắt rốn để lấy đất cho việc xây dựng con đập này.

Ngoài ra, Trung Quốc đã xác định vị trí một siêu đập ở Daduqia trên sông Brahmaputra, tương tự như đập ở Metog, với độ cao thác nước là 3.000 mét tại chỗ con sông này chảy từ dãy Himalaya vào Ấn Độ. Đây sẽ là con đập dài nhất và nằm ở hẻm núi dốc nhất thế giới. Dốc núi Brahmaputra – sâu gấp hai lần dốc núi Grand ở Mỹ – là bể chứa nước chưa khai thác lớn nhất ở châu Á.

Những nước phải chịu tác động mạnh nhất của sự đổi hướng dòng chảy lại là những nước nằm ở hạ lưu những con sông như Brahmaputra và Mekong – đấy là Bangladesh, tương lai của nước này đang bị đe dọa bởi sự thay đổi thời tiết và môi trường, và Việt Nam, vựa lúa của châu Á. Việc Trung Quốc chiếm đoạt nguồn nước sông Illy có thể biến hồ Balkhash của Kazakhstan thành biển Aral thứ hai. Biển này đã co lại chỉ còn chưa được một nửa kích thước ban đầu.

Ngoài ra, Trung Quốc còn lập kế hoạch xây dựng “Đường dẫn nước vĩ đại phía Tây”, tức là chân thứ ba của “Dự án Phân dòng Bắc-Nam Vĩ đại” – một chương trình chuyển nước giữa các dòng sông và các hồ chứa chưa từng có từ trước tới nay – trong đó hai chân đầu là để nối các dòng sông trong khu vực Hoa hạ, theo kế hoạch sẽ hoàn thành trong vòng ba năm. Đường dẫn nước vĩ đại phía Tây, tập trung vào cao nguyên Tây Tạng, nhằm làm chệch hướng dòng chảy, kể cả dòng chảy của những con sông đi qua các nước khác, sang sông Hoàng Hà, dòng sông chính cung cấp nước cho miền Bắc Trung Quốc. Con sông này cũng xuất phát từ Tây Tạng.

Với nền công nghiệp đang giữ thế thượng phong trong thị trường thiết bị thủy điện; trong lĩnh vực xây dựng đập nước ở hải ngoại, Trung Quốc cũng là nhà thầu xây dựng lớn nhất thế giới. Từ khu vực Kashmir do Pakistan nắm giữ cho đến lãnh thổ đầy xáo trộn của người Kachin và người Shan ở Myanmar, Trung Quốc đang mở rộng dần việc xây dựng đập nước đến những vùng lãnh thổ đang tranh chấp và những khu vực bạo loạn, mặc cho sự phản đối của dân chúng địa phương.

Thí dụ các đơn vị Quân giải phóng nhân dân Trung Quốc đang tham gia vào việc xây đập nước và những dự án chiến lược khác trong khu vực bất ổn Gilgit-Baltistan có đa số người Shia sinh sống trong vùng Kashmir do Pakistan kiểm soát. Và con đập do Trung Quốc xây dựng ở Myanmar tạo ra nguồn năng lượng để xuất khẩu vào các tỉnh của Trung Quốc đã góp phần gây ra cuộc chiến đẫm máu trong thời gian gần đây, chấm dứt giai đoạn ngừng bắn giữa Quân đội độc lập Kashin và Chính phủ Myanmar kéo dài đã 17 năm.

Trung Quốc đang tìm cách phá vỡ hiện trạng trên những dòng sông chảy qua nhiều nước bằng những cuộc tranh chấp về lãnh thổ và hàng hải với Ấn Độ, Việt Nam, Nhật Bản, và những quốc gia khác. Như vậy là, thuyết phục họ chấm dứt sự chiếm đoạt đơn phương nguồn nước mà các nước cùng chỉa sẻ đã trở thành vấn đề mấu chốt cho hòa bình và ổn định ở châu Á. Nếu không, Trung Hoa có thể sẽ nổi lên như là người kiểm soát nguồn nước của châu Á và bằng cách đó, tạo ra ảnh hưởng rất lớn đối với các nước láng giềng.

Brahma Chellaney, là Giáo sư nghiên cứu chiến lược tại Trung tâm nghiên cứu chính sách, tác giả cuốn: Nước – Chiến trường mới của châu Á. 

Nguồn: http://www.project-syndicate.org/commentary/chellaney20/English

P.N.T. dịch

Dịch giả gửi trực tiếp cho BVN